Quận 5 với dân số hơn 194 ngàn người, tỷ lệ người Hoa chiếm 35%, là một trong những Trung tâm thương mại - dịch vụ - văn hóa của Thành phố, có 16 di tích lịch sử văn hóa được xếp hạng (11 cấp Quốc gia, 5 di tích cấp Thành phố), có các Hội đoàn, Hội quán, có hệ thống nhà hàng, khách sạn với cơ sở vật chất khá tốt và có hệ thống trường học phân bổ đều khắp trên địa bàn 15 Phường, với 81 trường học (công lập, công lập tự chủ tài chính và tư thục). Hàng năm, nhiều loại hình hoạt động văn hóa nghệ thuật phong phú được tổ chức như các chương trình Mừng Đảng - Mừng Xuân, các Lễ hội Nguyên tiêu, Lễ hội Đèn hoa, Liên hoan nghệ thuật truyền thống dân tộc Hoa, nghệ thuật múa Lân - Sư - Rồng, triển lãm các cuộc thi ảnh nghệ thuật, tranh thủy mạc, thư pháp, hội họa…, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước đến tham quan, góp phần giữ gìn và phát huy các loại hình văn hóa truyền thống của dân tộc và của quận 5 nói riêng. Với đặc điểm kinh tế, văn hóa như vậy, Đảng bộ quận đã huy động sức mạnh của cả hệ thống chính trị tổ chức thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII… Bằng nhiều biện pháp, cách làm phong phú, đa dạng và thiết thực, 15 năm qua, công tác này trên địa bàn quận đã thu được nhiều kết quả và chuyển biến tích cực.
Về Chương trình xây dựng con người trong giai đoạn phát triển mới:
Quán triệt quan điểm “Văn hóa vừa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế, xã hội”. Quận ủy đã chỉ đạo xây dựng nội quy, quy chế về nếp sống văn hóa văn minh trong các cơ quan, đơn vị về tiêu chuẩn công sở văn minh sạch đẹp, gia đình văn hóa…từng cán bộ đảng viên thấm nhuần tư tưởng Hồ Chí Minh về “Cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư”, hết lòng hết sức phục vụ nhân dân, không gây phiền hà cho dân, khắc phục lối sống ỷ lại, trì trệ bảo thủ, xây dựng tính năng động sáng tạo, tiếp thu có chọn lọc văn hóa hiện đại, gắn lợi ích cá nhân với lợi ích cơ quan, đơn vị.
Quận còn tổ chức cho tất cả cán bộ, đảng viên nghiên cứu học tập các chuyên đề: “Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí”, thực hiện Chỉ thị 15-CT/TU của Thành uỷ về “3 xây, 3 chống” gắn với cải cách hành chính. Đẩy mạnh thực hiện Cuộc vận động “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh”, (có 123 tập thể và 174 cá nhân được tuyên dương khen thưởng) bước đầu đã tạo được chuyển biến tích cực về nhận thức và hành động trong Đảng bộ.
Mặt trận, các đoàn thể tăng cường đẩy mạnh phong trào xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở; Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, phong trào “Người tốt, việc tốt”, thực hiện nếp sống văn minh - mỹ quan đô thị… 15 năm qua đã có 33.380 lượt gương người tốt việc tốt được biểu dương các cấp từ Phường đến Thành phố, hàng năm có trên 30.000 hộ gia đình được công nhận gia đình văn hóa. Lực lượng nòng cốt ở các khu phố ngày được củng cố và phát triển, khối đại đoàn kết toàn dân ngày càng mở rộng. Đến nay toàn Quận xây dựng được 134.847 đoàn viên, hội viên các Đoàn thể, Hội quần chúng.
Hội LHPN quận với mô hình CLB gia đình hạnh phúc đã giúp nhiều gia đình nhận thức rõ hơn về trách nhiệm xây dựng gia đình hạnh phúc, nuôi dạy con thành đạt. Toàn quận có 119 CLB gia đình hạnh phúc, với 4.989 gia đình tham gia. Tại 15 phường, đã xây dựng 99 CLB “Ông Bà Cháu” là nơi giao lưu giữa các thế hệ, giáo dục lối sống, đạo đức, truyền thống yêu nước của dân tộc đối với thanh thiếu niên tại khu phố. Hội Liên hiệp phụ nữ thường xuyên lồng vào nội dung sinh hoạt Chi hội, Tổ hội, câu lạc bộ, nhóm…để tuyên truyền, vận động cán bộ, hội viên phụ nữ thực hiện 5 tiêu chí xây dựng văn hóa ứng xử trong gia đình gắn với cuộc vận động xây dựng gia đình “5 không – 3 sạch”; gia đình 4 chuẩn mực “No ấm – bình đẳng – Tiến bộ - Hạnh phúc”.
Đoàn Thanh niên với cuộc vận động giáo dục nhân cách thông qua 8 phẩm chất “Yêu nước – Hiếu thảo – Kính thầy – Thương người – Hiếu học – Trung thực – Kỷ luật –Tiết kiệm”, đã kịp thời tuyên dương 8.724 thanh niên tiên tiến, 164 thanh niên tiến bộ, 1278 gương người con hiếu thảo, 125.760 gương cháu ngoan Bác Hồ Đoàn thanh niên phát huy được vai trò xung kích thông qua các hoạt động phối hợp tuyên truyền giáo dục đạo đức, lối sống, thẩm mỹ, kỹ năng sống, kỹ năng tiếp nhận có chọn lọc các giá trị văn hóa của thế giới cho thanh, thiếu niên. Thông qua Diễn đàn văn hóa đọc trên Website với hình thức mỗi tháng giới thiệu 01 quyển sách là những tác phẩm văn học trong và ngoài nước góp phần định hướng lý tưởng và nhân cách sống trong thanh thiếu nhi.
Liên đoàn Lao động quận: tổ chức nhiều phong trào được sự hưởng ứng đông đảo của đoàn viên công đoàn, CNVC lao động như phong trào đơn vị văn hóa… công sở văn minh sạch đẹp, an toàn vệ sinh lao động, Thanh niên công nhân Quận 5 thi đua làm theo lời Bác, Hội thi viết, thuyết trình “cán bộ công đoàn học và làm theo phong cách Hồ Chí minh”, các đợt sinh hoạt chủ điểm “tháng công nhân”, xây dựng học bổng Nguyễn Đức Cảnh, quỹ tương trợ nội bộ… góp phần chăm lo cho gia đình công nhân có hoàn cảnh khó khăn ổn định cuộc sống.
Ngành Giáo dục và Đào tạo tiếp tục giữ vững chất lượng giáo dục toàn diện đã triển khai đổi mới nội dung chương trình giáo dục phổ thông, thực hiện nhiều biện pháp nhằm nâng cao chất lượng giảng dạy, duy trì kết quả phổ cập giáo dục; tăng cường giáo dục đạo đức, chính trị tư tưởng, văn hóa ứng xử, văn hóa giao tiếp trong nhà trường. Triển khai thực hiện cuộc vận động “Nói không với tiêu cực trong thi cử và bệnh thành tích trong giáo dục” đề ra khẩu hiệu “Trẻ em thích đi học, thích học để mỗi ngày đến trường là một niềm vui”, thường xuyên tổ chức cho học sinh viếng các di tích lịch sử, văn hóa địa phương, định hướng cho các em tìm hiểu cội nguồn dân tộc để “Dân ta phải biết sử ta”, kết hợp với thực hiện cuộc vận động “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh” nâng cao ý thức trách nhiệm, hết lòng phụng sự đất nước, phục vụ nhân dân trong cán bộ, giáo viên.
Trung tâm văn hóa tổ chức nhiều lọai hình đa dạng nhằm tập hợp, định hướng văn nghệ sĩ, gắn với hoạt động của các thiết chế văn hóa, hoạt động của các đoàn thể quần chúng, các sáng tác văn học nghệ thuật của giới văn nghệ sĩ người Việt, người Hoa trong quận đã góp phần phát hiện, khẳng định các nhân tố mới trong các phong trào cách mạng và lao động sáng tạo của nhân dân, góp phần phê phán những tiêu cực trong lối sống, đạo đức của một bộ phận trong xã hội. Từ đó tập hợp, đoàn kết đội ngũ, tạo niềm tin cho văn nghệ sĩ, duy trì, phát triển các lễ hội, các phong trào văn hóa, văn nghệ quần chúng.
Chương trình xây dựng môi trường văn hóa:
Đến nay toànQuận có 05/15 Phường Văn hóa (Phường văn minh đô thị), phường 6 được Thành phố phúc tra, xét công nhận Phường Văn minh đô thị giai đoạn 2009 – 2010 – 2011; có 3 Phường đăng ký xây dựng mới là Phường 1, phường 7 và Phường 8; 85/99 khu phố văn hóa; trong đó có nhiều khu phố liên tục được công nhận là khu phố văn hóa trên 10 năm liền, tiêu biểu như khu phố 2 phường 10, khu phố 3B, 4B phường 11… Đến nay toàn Quận xây dựng được 50/99 “khu phố không rác”; có 33.147 hộ đạt GĐVH/ 35.973 hộ đăng ký (tỷ lệ 92,14%); có 217 đơn vị văn hóa và 70 công sở văn minh - Sạch đẹp - An toàn được công nhận.
Chương trình hoạt động thông tin tuyên truyền văn hóa, văn nghệ:
Hoạt động thông tin tuyên truyền được tổ chức thường xuyên liên tục, có chú ý tập trung vào những thời điểm Lễ hội, kỷ niệm các ngày lễ trọng đại của dân tộc với những nội dung phù hợp theo từng chủ đề, chủ điểm, kết hợp với các hoạt động văn hóa nghệ thuật phong phú, đa dạng. Bản tin quận 5, thường xuyên được đầu tư cải tiến về nội dung, hình thức, mỗi tháng phát hành hàng tuần 7.600 bản đến các Ban ngành đoàn thể quận, phường và Tổ dân phố, kịp thời tuyên truyền, phổ biến các chủ trương, đường lối chính sách của Đảng, pháp luật Nhà nước. Bản tin quận 5 có chuyên trang xây dựng các chuyên mục về “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh”, An toàn giao thông, Người dân và pháp luật, “phóng sự ảnh” phê phán những điều chưa tốt, biểu dương những điển hình tập thể, cá nhân tiêu biểu trong việc giữ gìn đạo đức, thuần phong mỹ tục, xây dựng gia đình, khu phố, cơ quan, đơn vị văn hóa…
Hoạt động văn hóa văn nghệ như: Hội đèn hoa, Hội nguyên tiêu, Liên hoan nghệ thuật truyền thống dân tộc Hoa, nghệ thuật múa Lân–Sư – Rồng, âm nhạc dân tộc, múa dân gian, tranh thủy mạc, trò chơi dân gian, nghệ thuật tuồng cổ dân tộc Hoa…mang đậm màu sắc dân gian, đã huy động hàng ngàn lượt diễn viên quần chúng, tạo nên một nét rất riêng trong hoạt động văn hóa của quận 5. Hàng năm Trung tâm Văn hóa duy trì và tổ chức trên 50 chương trình biểu diễn ca múa nhạc,gần 200 suất “Hát với nhau” có chủ đề gắn với tuyên truyền các ngày kỷ niệm, ngày lễ lớn, phục vụ nhu cầu ca hát, định hướng thẩm mỹ và tạo môi trường lành mạnh đối với quần chúng đến tham gia sinh hoạt, nổi bật vào dịp Tết cổ truyền dân tộc và Ngày Văn hóa các dân tộc Việt Nam hàng năm đã biểu diễn phục vụ hơn 100.000 lượt khán giả/đợt.
Chương trình bảo tồn và phát triển các di sản văn hóa trên địa bàn:
Tính đến nay, quận 5 có 16 di tích được công nhận là di tích lịch sử văn hóa, trong đó 11 di tích cấp quốc gia và 5 di tích cấp Thành phố; 14 di tích nằm trong danh mục dự kiến xếp hạng theo Quyết định 5360/QĐ –UBND Thành phố về thực hiện kiểm kê di tích lịch sử văn hóa trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. Công tác trùng tu, tu bổ di tích được quan tâm đặc biệt. Các di tích Hội quán Tuệ Thành, Hội Ôn Lăng, Hội quán Nghĩa An, Hội quán Nhị Phủ, Hội quán Hải Nam, Hội quán Hà Chương được đầu tư sữa chữa bằng nguồn kinh phí xã hội hóa với trên 130 tỷ đồng. Riêng khu phố cổ Hải Thượng Lãn Ông, Nhà lưu niệm Bác Hồ (số 5 Châu Văn Liêm) và khu di tích trại biệt giam đồng chí Trần Phú tại Bệnh viện Chợ Quán cũng thường xuyên được quận đầu tư sữa chữa. Việc di dời các hộ dân cư ngụ lâu năm tại các di tích được quan tâm thực hiện tốt, đã có 20/34 hộ dân được di dời ra khỏi các di tích bằng nguồn kinh phí xã hội hóa trên 6 tỷ đồng. Hàng năm có khoảng trên 160 ngàn lượt khách, trong đó khách nước ngoài khoảng 30 ngàn lượt người tham quan các di tích kiến trúc nghệ thuật Miều Bà Thiên Hậu, Hội quán Ôn Lăng, Hội quán Nghĩa An, Hội quán Nhị Phủ, Hội quán Hải nam, Đình Minh Hương Gia Thạnh, Hội quán Tam Sơn… Lễ hội Đèn Hoa, Lễ hội Nguyên Tiêu được quận tổ chức hàng năm đã dần trở thành truyền thống và được Sở Văn hóa, Thể thao và du kịch đánh giá cao, đề xuất Ủy ban nhân dân Thành phố đưa vào diện bảo tồn văn hóa phi vật thể. Các di sản văn hóa của người Hoa tại quận 5 là tài sản vô giá trong khối tài sản văn hóa vật chất và tinh thần của cộng đồng dân tộc Việt Nam.
Chương trình nâng cao kiến thức văn hóa:
Hàng năm, tổ chức hơn 900 lượt lớp năng khiếu nghệ thuật,bồi dưỡng đào tạo hơn 10.000 học viên tạicác CLB Kiến thức kỹ năng… góp phần xây dựng lực lượng nòng cốt, lực lượng kế thừa trong các hoạt động của Trung tâm văn hóa quận và các đơn vị cơ sở. Quá đó xây dựng, phát triển lực lượng bán chuyên nghiệp gồm Đội múa và Đội văn nghệ Thanh niên, (hơn 50 thành viên); thường xuyên tổ chức tập luyện, biên tập các chương trình phục vụ các ngày lễ lớn và tham gia công tác tuyên tuyền cổ động chính trị tại địa phương.
Hoạt động sáng tác, quảng bá các tác phẩm văn học, nghệ thuật trong nhân dân được quan tâm đẩy mạnh. Năm 2010 Trung tâm văn hóa quận phối hợp cùng các ban ngành tổ chức “Hội thi sáng tác ca khúc quận 5”, có 60 tác phẩm của 25 tác giả dự thi. Các tác phẩm đạt giải có chất lượng nghệ thuật và có tác dụng tuyên truyền tốt, ca ngợi Đảng, Chủ tịch Hồ Chí Minh, truyền thống yêu nước, truyền thống đấu tranh cách mạng của Đảng bộ và nhân dân quận 5; ca ngợi tinh thần đoàn kết, tương trợ của cộng đồng người Việt – Hoa, ca ngợi thế hệ trẻ quận 5 nối tiếp truyền thống cha ông trong học tập, lao động, xây dựng đất nước, góp phần làm phong phú đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân quận 5 nói riêng và Thành phố nói chung.
Nói tóm lại, việc thực hiện Chương trình “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” tại quận 5 đã từng bước đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa của các tầng lớp nhân dân người Việt, người Hoa trong quận, góp phần giữ gìn và phát huy những đạo lý tốt đẹp của gia đình Việt nam. Đời sống văn hóa của người dân không ngừng được nâng lên. Truyền thống văn hóa dân tộc được bảo tồn cùng với hội nhập văn hóa thế giới theo hướng tiên tiến, hiện đại. Bản sắc văn hóa của các dân tộc, nhất là văn hóa đặc thù của đồng bào người Hoa được giữ gìn, phát huy và góp phần tích cực vào xây dựng đời sống văn hóa phong phú của cộng đồng dân cư trong quận. Đây là một trong những yếu tố quan trọng hướng đến xây dựng quận 5 “Văn minh – sạch đẹp – an toàn”. Tình cảm cộng đồng, tình làng nghĩa xóm gắn bó, đoàn kết hơn, tinh thần tương thân tương trợ được phát huy và mở rộng, góp phần thực hiện tốt các nhiệm vụ chính trị kinh tế - xã hội của Quận trong thời gian qua.